بررسي تاثير انگيزه هاي اعمال عبادي و عبادت بر روحيه ايثارگري نوجوانان شاهد و غيرشاهد شهر شيراز

هدف از پژوهش حاضر، بررسي نقش پيش بيني كنندگي انگيزه هاي اعمال عبادي و انجام عبادت در روحيه ايثارگري نوجوانان «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر» مدارس شهر شيراز بود. بدين منظور نمونه اي مشتمل بر 228 دانش آموز دبيرستاني و پيش دانشگاهي ( 111 دانش آموز شاهد و ايثارگر و 117 دانش آموز غير شاهد) انتخاب شدند. ابزار اندازه گيري شامل دو پرسشنامه انگيزه هاي اعمال عبادي، و انجام اعمال عبادي (جوكار و حسين چاري، 1380)، و پرسشنامه محقق ساخته ي تمايل به ايثارگري بود كه شامل سه مولفه ي ايثار مال، ايثار جان، و ايثار اعضاي خانواده است. ميزان آلفاكرانباخ براي كليه ي مقياس ها و زيرمقياس ها در دامنه اي از 70/.تا 91/. محاسبه شد و به منظور برآورد روايي نيز از روايي محتوايي و تحليل عامل استفاده شد. يافته هاي حاصل از تحليل رگرسيون نشان داد كه انجام اعمال عبادي (نماز) مهمترين عامل پيش بيني كننده تمايل به ايثارگري است اما نمره ي كل انگيزه هاي اعمال عبادي نمي تواند پيش بيني كننده ي معني داري از رفتار ايثارگرانه باشد. از بين انگيزه هاي اعمال عبادي، فقط عبادت به قصد پرستش است كه به طور معني داري تمايل به ايثارگري را پيش بيني مي نمايد. از نظر تفاوت هاي جنسيتي، نتايج نشان داد كه پسرها به طور معناداري تمايل بيشتري به ايثار مال و جان دارند اما در نمره ي كل ايثارگري و يا ايثار اعضاي خانواده تفاوتي بين دو جنس مشاهده نمي شود. درادامه ي مقاله ي حاضر به بحث و نتيجه گيري از جهت مباحث نظري و كاربردهايي كه براي تقويت روحيه نوع دوستي و ايثارگري در بين نوجوانان و جوانان دارد پرداخته شده است.
مقدمه
شناخت انگيزه ها و عوامل موثر بر ايثارگري از جمله مباحثي است كه مورد توجه بسياري از روان شناسان، جامعه شناسان، و انديشمندان مذهبي قرار دارد. رفتار ايثارگرانه يا نوع دوستانه را رفتاري داوطلبانه و هدفمند تعريف كرده اند كه بدون توجه به انگيزه ها و پاداش هاي بيروني و در جهت منافع و رفاه ديگران انجام مي گيرد (آندرو و مور، 1982). برخي نيز معتقدند كه اين رفتارها نوع خاصي از رفتارهاي جامعه پسند محسوب مي شوند كه مبناي انگيزش دروني دارند (آيزنبرگ، 1983). به اعتقاد لفرانكويس (1995) منظور از ايثارگري يا نوع دوستي عملي است كه براي فاعل آن تاحدودي ضرر و زيان بدنبال دارد اما منتهي به امتياز وي‍‍‍ژه اي براي همنوعان وي خواهد شد. ايثار در فرهنگ معين و لغت نامه ي دهخدا به معني «برگزيدن» و يا «مصلحت غير را بر منفعت خود مقدم داشتن» آمده است. هم چنين، ديگري را در رساندن به منفعت و دفع ضرر بر خود مقدم داشتن را ايثار تعريف مي كنند. با اين تعريف، فداكاري و گذشت براي خود و خانواده ي خود يا به اميد منفعتي براي حال يا آينده ايثار محسوب نمي شود. فقط وقتي از محدوده ي خود و خانواده فراتر رود و به ديگران و اجتماع بر مي گردد رفتاري است كه واژه ي ايثار در مورد آن به كار مي رود. به اعتقاد اعرابي (1385) ايثارگري در مورد چيزهايي معنا پيدا مي كند كه نخست) متعلق به خود فرد باشد، دوم) براي خود فرد مفيد و مورد نياز باشد و سوم) آن چيز را بدون چشم داشت به فردي بدهد كه به آن نياز دارد. بر اساس تعريف بالا مي توان گفت كه چون در علم آموزي يا هنر آموزي از فرد چيزي كم نمي شود ايثاري نيز صورت نمي گيرد. همين طور، اگر فردي به خاطر كمك به ديگران حق انسان هاي ديگر را زير پا بگذارد ايثار نكرده است. بر همين اساس، اعرابي (1385) ايثارگري را شامل ايثار وقت يا عمر، ايثار مال و ايثار شادماني و فراغت مي داند و از شهادت يا ايثار جان در راه هدف و عقيده نيز به عنوان بالاترين ايثار بشري نام مي برد. ايثارگري مفهومي برخاسته از آموزه هاي ديني ما است. در تمامي اديان آسماني و از جمله اسلام تاكيد ويژه اي بر اين رفتار شده است. نمونه هاي مختلف ايثار را در سنت معصومين مشاهده مي كنيم. اولين ايثار مال در اسلام توسط حضرت خديجه (س) انجام گرفت كه اموال خود را در اختيار پيامبر اكرم قرار دادند تا در راه دين مصرف شود. يكي از الگوهاي بارز ايثار با جان توسط حضرت علي (ع) ارائه شد كه داوطلبانه در بستر نبي اكرم خوابيدند تا جان پيامبر را از خطر نجات دهند. ايثار با جان حتي اگر به شهادت ختم نگردد، بزرگ ترين ايثار به حساب مي آيد (جعفري هرندي، 1385). در تاريخ اسلام و انقلاب و هشت سال دفاع مقدس نيز شاهد موارد بسيار متعددي از ايثار جان، اموال، و از دست دادن عزيزان بوده ايم. اعرابي (1385) معتقد است كه دين قدرتمندترين عامل بروز رفتارهاي ايثارگرانه در اجتماع است. به اعتقاد برخي صاحب نظران (ازجمله: توماس و كارور، 1990) مذهب از راه كنترل رفتارهاي ضداجتماعي و تمايل به ارزش هاي هدفمند بر نوجوانان و جوانان تاثير مي گذارد. برخي يافته ها نيز حكايت از آن دارد كه دين مشوق ايثارگري و نوع دوستي است. بال و همكاران (2003) مشاهده كردند كه مذهب رابطه ي معني داري با سازگاري عمومي نوجوانان دارد. به نظر اين محققين مذهب براي نوجوانان به عنوان يك منبع حمايتي مهم به حساب مي آيد كه آن ها را در برابر انواع فرايندهاي ناسازگار حفظ مي كند. باير و رايت (2001) نيز نشان دادند كه دين يك عامل قدرتمند در جلوگيري از رفتارهاي بزهكارانه است. به اعتقاد باتسون، فلويد، ماير و واينر (1999) مذهب دروني با ظهور و بروز انواع رفتارهاي نوع دوستانه مرتبط است. يافته هاي تحقيق بيبي و پاسترسكي (1992) نشان مي دهد كه نوجوانان كانادايي فعال از نظر مذهبي بيش از افراد غيرمذهبي رفتارهايي نشان مي دهند كه بيانگر ارزش هاي نوعي دوستانه نظير بخشش و سخاوت باشد. نتيجه ي تحقيق اسكلودرمن، اسكلودرمن و هاين (2000) نيز حاكي است مذهب به طور قوي مي تواند پاي بندي به ارزش هاي نوع دوستانه را پيش بيني كند. آرين (1380) در مورد مهاجران ايراني مقيم كانادا مشاهده كرد كه افراد دين دار در فعاليت هاي اجتماعي بيشتري مشاركت دارند. اين مشاركت به آن ها در مواجهه با مشكلات و مصيبت ها كمك مي كند و احساس همدردي و همدلي را كه يكي از مولفه هاي نوع دوستي است افزايش مي دهد. همچنين، بردستاني (1383) مشاهده كرد كه باورهاي مذهبي مي تواند به طور معني داري رفتارهاي نوع دوستانه را پيش بيني كند. در حالي كه برخي يافته هاي تحقيقاتي حاكي از آن است كه دين مشوق ايثارگري و نوع دوستي است اما اين يافته ها كافي نيستند و در مواردي نيز شواهد متناقضي ارائه شده است. براي نمونه، پوتنام (2000، به نقل از اسپيلكا و همكاران، 2003) معتقدند كه شواهدي در تاييد اين كه افراد دين دار بيش تر از افراد غيرمذهبي رفتارهاي نوع دوستانه دارند موجود نيست. باتسون و همكاران (1993) نيز اعتقاد دارند كه افراد مذهبي نسبت به غيرمذهبي ها توجه فعال بيشتري نسبت به نيازمندان نشان نمي دهند بلكه فقط خود را علاقمندتر به نيازمندان نشان مي دهند. اگرچه ايثارگري در جامعه ما موضوع بسيار مهم و رايجي محسوب مي شود و مصداق بارز آن در طول جنگ تحميلي مشاهده شده است اما در زمينه شناخت انگيزه ها و عوامل موثر بر آن تحقيقات چنداني انجام نشده و روشن نيست چه عواملي تقويت كننده و يا تضعيف كننده ي ايثارگري است. به نظر مي رسد باورها و اعمال مذهبي با تمايل به رفتارهاي ايثارگرانه مرتبط باشند. فداكاري هايي كه در طول تاريخ در راه اعتقادات مذهبي صورت گرفته حاكي از قدرت اعتقادات مذهبي در بروز رفتارهاي ايثارگرانه است. با اين حال متون تحقيقاتي در زمينه ي نقش مذهب، عبادت و انجام اعمال مذهبي در رواج روحيه ي ايثارگري و رفتارهاي ايثارگرانه بسيار ناكافي و ناهماهنگ است. از طرف ديگر، رمز بقاي كشور ما ايثارگري هاي متعددي است كه در طول تاريخ توسط بسياري از افراد در دفاع از ارزش ها و انسان ها صورت گرفته است. هزاران انسان پاك جان خود را در كف دست گذاشته اند تا امنيت كشور حفظ شود و اسلام و ايران و ايراني باقي بماند. سوال مهمي كه نياز به پژوهش دارد آن است كه چگونه مي توان اين روحيه ي ايثارگرانه را تقويت كرد؟ به بيان ديگر، چه عامل يا عواملي با تقويت روحيه ي ايثارگري مربوط است و مي تواند تمايل به ايثارگري و نوع دوستي را پيش بيني نمايد؟ ارتباط دين داري و مذهب با تمايل به ايثارگري چگونه است؟ يعني، آيا افرادي كه انگيزه ي بيشتري براي عبادت دارند، تمايل بيشتري براي ايثارگري از خود نشان مي دهند؟ آيا افرادي كه بيشتر عبادت مي كنند، ايثارگرترند؟ اهداف و سوالات پژوهش هدف از پژوهش حاضر، بررسي تاثير انگيزه هاي اعمال عبادي و انجام عبادت بر روحيه ايثارگري نوجوانان مدارس شهر شيراز بود. بررسي روحيه ي ايثارگري دختران در مقايسه با پسران و نيز مقايسه ي دانش آموزان «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر» نيز از ديگر اهداف اين پژوهش بودند. بدين منظور در اين تحقيق سوالات زير مطرح شدند: آيا ميزان انگيزه براي عبادت مي تواند پيش بيني كننده ي معناداري براي روحيه ي ايثارگري در بين نوجوانان اعم از «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر» باشد؟ كداميك از انگيزه هاي عبادت (درخواست، توبه، شكرگزاري، پرستش و عشق ورزي، ارتباط با خدا، آرامش، و ترس) بهتر مي تواند روحيه ي ايثارگري در نوجوانان «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر» را پيش بيني كند؟ آيا انجام عبادت (نماز) مي تواند پيش بيني كننده ي معناداري از ايثارگري در نوجوانان «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر» باشد؟ چه تفاوتي بين دانش آموزان دختر و پسر و نيز دانش آموزان «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر» از نظر روحيه ي ايثارگري وجود دارد؟ روش تحقيق جامعه و نمونه جامعه ي تحقيق حاضر شامل كليه ي دانش آموزان نوجوان دختر و پسر شهر شيراز اعم از «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر» بود. نمونه ي تحقيق شامل 228 دانش آموز دبيرستاني و پيش دانشگاهي (111 دانش آموز شاهد و ايثارگر و 117 دانش آموز غير شاهد) بود. شيوه نمونه گيري بدين صورت بود كه ابتدا كليه دانش آموزان شاهد و ايثارگر دبيرستان ها و مدارس پيش دانشگاهي شاهد شهر شيراز به عنوان نمونه انتخاب و به همين اندازه به طور تصادفي از دانش آموزان غير شاهد و ايثارگر نمونه گيري شد. ابزار اندازه گيري ابزار اندازه گيري عبارت بودند از: 1- پرسشنامه ي انگيزه هاي اعمال عبادي: اين ابزار به وسيله ي جوكار و حسين چاري ( 1380) تدوين شده است. اين پرسشنامه شامل 7 گويه است كه هركدام از آن ها بيانگر يكي از انگيزه هاي فرد براي نماز و دعا است. اين انگيزه ها عبارتند از عبادت از سردرخواست، عبادت از براي توبه، عبادت جهت شكرگزاري، عبادت براي پرستش و عشق ورزي، عبادت براي ارتباط با خدا، عبادت براي آرامش و عبادت به خاطر ترس. در مقابل هريك از اين گويه ها شش گزينه از «خيلي زياد» تا «اصلا» قرار دارد. به گزينه هاي «خيلي زياد» نمره ي پنج و گزينه هاي «اصلا» نمره ي صفر تعلق مي گيرد. بنابراين، بيشترين نمره ي اين پرسشنامه 35 و كمترين آن صفر خواهد بود. 2- پرسشنامه ي انجام عبادت (نماز): اين پرسشنامه نيز از جوكار و حسين چاري (1380) اقتباس شده است و شامل 14گويه است كه براي سنجش كميت و كيفيت نماز طراحي شده است. در مقابل هر گويه پنج گزينه ي هميشه، بيشتر اوقات، گاهي، كم، و هيچ گاه قرار دارد كه به ترتيب به آن ها نمره ي پنج تا يك اختصاص داده مي شود. بيشترين و كمترين نمره ي اين پرسشنامه به ترتيب 70 و 14 خواهد بود. 3- پرسشنامه ي تمايل به ايثارگري: اين پرسشنامه بدين گونه تدوين شد كه بر اساس متون ادبي موجود ايثارگري به سه مولفه ي ايثارگري با مال، ايثار جان، و ايثار خانواده يا ازدست دادن عزيزان تقسيم گرديد. اين ايثارگر ي ها مي تواند در هفت شرايط زير صورت گيرد: دفاع از دارايي هاي ديگران، دفاع از جان انسان هاي ديگر، دفاع از ناموس يا حريم خانواده، دفاع از اعتقادات شخصي، حمايت از افراد ستمديده و مظلوم، دفاع از ميهن، و دفاع از دين و ارزش ها. بنابراين براي هركدام از مولفه هاي ايثار مال، ايثار جان، و ايثار عزيزان يا اعضاي خانواده 7 گويه طراحي شد كه در مجموع 21 گويه را شامل گرديد. آزمودني بايد در جلوي هر گويه درجه ي تمايل خود به ايثارگري را مشخص كند. براي نمونه لازم است برآورد كند كه تا چه اندازه مايل است در دفاع از كشور جان خود را فدا كند. كمترين تمايل با نمره ي يك و بيشترين تمايل با نمره ي پنج نشان داده مي شود. كمترين نمره ي اين ابزار 21 و بيشترين آن 105 بود. پايايي و روايي پايايي و روايي پرسشنامه هاي انگيزه هاي عبادت و اعمال عبادي به وسيله ي جوكار و حسين چاري (1380) به روش آلفاي كرانباخ، همبستگي با ساير ابزارها، و تحليل عاملي محاسبه شده است. در اين پژوهش براي محاسبه ي پايايي ابزارهاي فوق از آلفا كرانباخ استفاده شد كه ميزان آن براي انگيزه هاي عبادت برابر با 70/. و براي اعمال عبادي برابر با 81/. بدست آمد (جدول 1). جدول 1 – مقدار ضرايب آلفا براي مولفه ها و كل پرسشنامه ي ايثار و پرسشنامه ي انگيزه ها و اعمال عبادي پرسشنامه تعداد سوالات مقدار آلفا ايثار مال 7 77/. ايثار جان 7 79/. ايثار عزيزان 7 91/. ايثارگري (كل) 21 88/. انگيزه ي عبادت 7 70/. انجام عبادت (نماز) 14 81/. تحليل عامل نيز كه به روش مولفه هاي اصلي انجام شد بيانگر وجود دو عامل براي پرسشنامه ي انگيزه هاي عبادت بود كه اين دو عامل روي هم 53 درصد پراكندگي نمرات را تبيين مي كنند. عامل اول شامل عبادت براي آرامش، شكر، پرستش، ارتباط، و بخشش گناهان بود. عامل دوم نيز شامل عبادت از سر ترس و عبادت براي درخواست بود (جدول 2). جدول 2- نتايج تحليل عاملي پرسشنامه ي انگيزه هاي عبادت عامل1 عامل 2 آرامش 70/. شكر 70/. پرستش 68/. ارتباط 63/. توبه (بخشش) 61/. ترس 72/. درخواست 55/. ارزش ويژه 59/2 12/1 درصد واريانس تبيين شده 04/37 98/15 درصد واريانس تراكمي 04/37 02/53 در مورد پرسشنامه ي ايثارگري نيز از محاسبه ي آلفا كرانباخ، روايي محتوايي و تحليل عامل استفاده شده است. همانطور كه در جدول 1 مشاهده مي شود ميزان آلفا كرانباخ در دامنه اي از 77 /. براي مقياس ايثار با اموال تا 91/. براي مقياس ايثار عزيزان قرار دارد كه بيانگر پايايي بالاي اين ابزار است (جدول 1). براي تعيين روايي محتوايي از نظر متخصصان استفاده شد و تحليل عامل نيز كه به روش مولفه هاي اصلي انجام شد بيانگر وجود سه عامل ايثار مال، ايثار جان، و ايثار عزيزان بود. يافته ها جدول 3 مربوط به مقايسه ي دانش آموزان «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر»در متغيرهاي ايثارگري و مولفه هاي آن، انگيزه هاي عبادت، و انجام عبادت است. جدول 3- مقايسه ي دانش آموزان «شاهد و ايثارگر» و «غيرشاهد و ايثارگر»در متغيرها متغيرها «غيرشاهدو ايثارگر» «شاهد وايثارگر» درجه ي آزادي مقدار تي سطح معني داري ميانگين انحراف معيار ميانگين انحراف معيار ايثار مال 58/28 92/4 66/28 65/4 226 12/. 90/. ايثار جان 55/25 12/6 46/26 90/4 226 2/1 22/. ايثار عزيران 38/17 70/8 11/18 63/7 226 67/. 50/. ايثارگري كلي 50/71 31/15 22/73 40/13 226 90/. 37/. انگيزه ي عبادت 60/25 98/4 42/25 35/5 226 26/. 80/. انجام عبادت 62/45 26/9 24/46 50/4 226 55/. 58/. مطابق جدول 3 اگرچه دانش آموزان «شاهد و ايثارگر» در خرده مقياس هاي ايثارگري و ايثارگري كلي نمره ي بيشتري در مقايسه با دانش آموزان «غيرشاهد و ايثارگر» بدست آورده اند اما اين تفاوت ها در هيچ يك از متغيرهاي مورد مطالعه به سطح معني داري نرسيد. جدول 4 مربوط به مقايسه ي دختران و پسران در ايثارگري و انگيزه هاي عبادت و انجام اعمال مذهبي است. جدول 4- مقايسه ي دختران و پسران از نظر ميانگين نمرات متغيرهاي مختلف متغيرها دختران پسران درجه ي آزادي مقدار تي سطح معني داري ميانگين انحراف معيار ميانگين انحراف معيار ايثار مال 90/27 14/5 18/29 48/4 220 98/1 05/. ايثار جان 21/25 71/5 64/26 28/5 220 94/1 05/. ايثار عزيران 81/17 32/8 47/17 95/7 220 31/. 76/. ايثارگري كلي 92/70 64/15 3/73 02/13 220 24/1 22/. انگيزه ي عبادت 2/26 87/4 25 21/5 220 77/1 08/. انجام عبادت 19/45 71/7 30/46 99/8 220 98/. 33/. مطابق جدول 4 بين دختران و پسران فقط از نظر ايثارگري با مال (دختران با ميانگين 90/27 و پسران با ميانگين 18/29 ) و ايثار جان (دختران با ميانگين 21/25 و پسران با ميانگين 64/26 ) تفاوت معني داري مشاهده شده است. همان طور كه ملاحظه مي شود، ميانگين نمره ي پسران در اين دو متغير بيشتر از دختران است. در ساير متغيرها از جمله نمره ي كل ايثارگري تفاوتي بين دو جنس مشاهده نشده است. در جدول 5 نتايج مربوط به همبستگي بين متغيرها ارائه شده است. مطابق اين جدول همبستگي بين ميزان انگيزه ي عبادت با متغيرهاي ايثار با مال، ايثار جان، ايثار عزيزان، و ايثارگري كلي به ترتيب مساوي با 17/.، 13/.، 07/.، و 15/. است. اين همبستگي ها اگرچه در اكثر موارد (به جز ايثار اعضاي خانواده) معني دار شده اند اما ميزان آن ها بسيار ضعيف است. اين در حالي است كه بين ميزان نماز (انجام عبادت) با متغيرهاي ايثار با مال، ايثار جان، ايثار عزيزان، و ايثارگري كلي به ترتيب ضرايب همبستگي مساوي با 46/.، 47/.، 28/.، و 49/. حاصل شده است. همان طور كه ملاحظه مي شود ميزان اين همبستگي ها بيشتر از موارد قبل است. جدول 5- همبستگي بين متغيرها متغيرها 1 2 3 4 5 6 1- ايثار مال 1 2- ايثار جان **71/. 1 3- ايثار عزيران **18/. **38/. 1 4- ايثارگري كلي **71/. **84/. **78/. 1 5- انگيزه ي عبادت **17/. *13/. 07/. *15/. 1 6-انجام عبادت **46/. **47/. **28/. **49/. **33/. 1 * همبستگي در سطح 05/. ** همبستگي در سطح 01/. براي بررسي نقش پيش بيني كنندگي مجموع انگيزه هاي عبادت و انجام نماز در ايثارگري از تحليل رگرسيون استفاده شده است. نتايج تحليل رگرسيون چند متغيره در جدول شماره ي 6 ارائه شده است. جدول 6- نتايج تحليل رگرسيون انگيزه هاي عبادت و انجام عبادت بر ايثارگري(كلي) متغير پيش بين ضريب استاندارد رگرسيون R R2 مقدار t سطح معني داري انگيزه ي عبادت 02/. 49/. 24/. 26/. 79/. انجام عبادت(نماز) 50/. 08/8 0001/. مطابق اين جدول مجموع نمره ي انگيزه ي عبادت نمي تواند پيش بيني كننده ي معني داري از ايثارگري كلي فرد باشد اما انجام عبادت يا نماز پيش بيني كننده ي معني داري از ايثارگري است ( مساوي 50/. و سطح معني داري 0001/.). ميزان مجذور R نيز برابر با 24/. است كه بيانگر درصد پراكندگي مشترك بين اين دو متغير است و نشان مي دهد كه 24% پراكندگي ايثارگري كلي افراد را مي توان بر اساس ميزان انجام عبادت يعني نماز مشخص كرد. نتيجه ي فوق در مورد هر يك از مولفه هاي ايثار نيز مشاهده شد (جداول شماره ي 7 تا 9) كه از ذكر توضيحات خودداري مي گردد. جدول 7- نتايج تحليل رگرسيون انگيزه هاي عبادت و انجام عبادت بر ايثارمال متغير پيش بين ضريب استاندارد رگرسيون  R R2 مقدار t سطح معني داري انگيزه ي عبادت 02/. 46/. 21/. 38/. 70/. انجام عبادت(نماز) 45/. 18/7 0001/. جدول 8- نتايج تحليل رگرسيون انگيزه هاي عبادت و انجام عبادت بر ايثارجان متغير پيش بين ضريب استاندارد رگرسيون  R R2 مقدار t سطح معني داري انگيزه ي عبادت 03/. 47/. 22/. 48/. 63/. انجام عبادت(نماز) 48/. 75/7 0001/. جدول 9- نتايج تحليل رگرسيون انگيزه هاي عبادت و انجام عبادت بر ايثاراعضاي خانواده متغير پيش بين ضريب استاندارد رگرسيون  R R2 مقدار t سطح معني داري انگيزه ي عبادت 02/. 28/. 08/. 32/. 75/. انجام عبادت(نماز) 28/. 18/4 0001/. همانطور كه در جداول شماره ي 7 تا 9 مشاهده مي شود فقط انجام عبادت يعني نماز است كه مي تواند به طور معني داري هريك از مولفه هاي ايثارگري (ايثارمال، ايثارجان، و ايثار عزيزان را پيش بيني كند (ضريب بتا به ترتيب برابر با 45/. ، 48/. و 28بود.). همچنين، سهم انگيزه ي عبادت در پيش بيني اين مولفه ها معني دار نيست. سوال بعدي آن است كه آيا ممكن است برخي انگيزه هاي عبادت بتواند ايثارگري را پيش بيني كند؟ به منظور بررسي اين سوال پژوهش كه كداميك از انگيزه هاي عبادت بهتر مي تواند روحيه ي ايثارگري را پيش بيني كند از تحليل رگرسيون استفاده شد (جدول 10). جدول 10- نتايج رگرسيون انواع انگيزه هاي عبادت بر تمايل به ايثارگري(نمره كلي) متغير پيش بين ضريب استاندارد رگرسيون R R2 تي سطح معني داري عبادت براي درخواست 06/. 26/. 07/. 80/. 42/. عبادت براي توبه 05/. 68/. 50/. عبادت براي شكر 09/. 17/1 24/. عبادت براي پرستش 20/. 59/2 01/. عبادت براي ايجاد ارتباط 11/. 52/1 13/. عبادت براي آرامش 07/. 91/. 36/. عبادت به خاطر ترس 01/. 15/. 88/. مطابق جدول 10 از بين هفت انگيزه ي مورد بررسي فقط انگيزه ي عبادت براي پرستش خداوند است كه مي تواند به طور معني داري روحيه ي ايثارگري فرد را پيش بيني كند (بتا مساوي با 20/. و سطح معني داري مساوي با 01/.). ساير انگيزه ها نقش معني داري در پيش بيني روحيه ي ايثارگري ندارند. نتيجه گيري، پيشنهادات، كاربردها نتايج نشان داد كه پسرها به طور معناداري تمايل بيشتري به ايثار مال و جان دارند اما در نمره ي كل ايثارگري و يا ايثار اعضاي خانواده تفاوتي بين دو جنس مشاهده نمي شود. همچنين بين دانش آموزان شاهد و غيرشاهد نيز تفاوت معني داري در هيچيك از متغيرها مشاهده نشد. يافته هاي حاصل از تحليل رگرسيون نشان داد كه انجام اعمال عبادي (نماز) مهمترين عامل پيش بيني كننده تمايل به ايثارگري است اما نمره كل انگيزه هاي اعمال عبادي نمي تواند پيش بيني كنندة معني داري از رفتار ايثارگرانه باشد. از بين انگيزه هاي اعمال عبادي، فقط عبادت به قصد پرستش است كه به طور معني داري تمايل به ايثارگري را پيش بيني مي نمايد. اين نتايج بيانگر نقش پاي بندي به اعمال مذهبي در روحيه ي ايثارگري است و نشان مي دهد كه براي ايجاد روحيه ي ايثارگرانه به چيزي بيش از داشتن اعتقادات مذهبي نياز است. به بيان ديگر، در صورتي كه اين اعتقادات مذهبي در انجام واجبات ديني نظير نماز متجلي نشود نمي تواند تاثيري در رفتارهاي نوع دوستانه و ايثارگرانه ي فرد داشته باشد. تنها وقتي فرد وظايف عبادي خود در برابر معبود را انجام بدهد، تمايل دارد براي انجام ساير وظايف ديني و اجتماعي خود و دفاع از مظلومان و ارزش ها ايثار كند تا جايي كه مال، جان و عزيزان خود را فدا نمايد. اين نتايج همچنين در هماهنگي با يافته هايي است كه بر نقش مذهب دروني شده در كاهش رفتارهاي بزهكارانه و كنترل رفتاري فرد و يا انجام رفتارهاي نوع دوستانه تاكيد دارند (ازجمله: بيبي و پاسترسكي،1992؛ اسكلودرمن، اسكلودرمن و هاين،2000؛ آرين،1380؛ بردستاني،1383) و نشان مي دهد اگر مذهب دروني شود در رفتارهاي مختلف فرد و از جمله در انجام واجبات ديني، نمازخواندن، و دفاع از انسان ها و ارزش هاي انساني متجلي مي گردد. يافته ي مهم ديگر مبني بر نقش انگيزه ي عبادت به قصد پرستش در پيش بيني رفتارهاي ايثارگرانه است كه نشان مي دهد افراد ممكن است به دلايل مختلفي خدا را عبادت كنند و دست به دعا بردارند اما فقط زماني كه انگيزه ي آن ها از اين عبادت، پرستش خداوند و نزديكي به او باشد، تمايل آن ها به ايثارگري افزايش مي يابد تا جايي كه ازخودگذشته مي شوند و حاضرند جان خود را در راه قرب به خدا فدا نمايند. اين يافته ها اشاراتي براي دستگاه هاي تربيتي و اجرايي در بر دارد مبني بر اين كه براي حفظ روحيه ي ايثار و از خود گذشتگي كه ضامن بقاي جامعه و كشور است لازم است تدابيري در جهت دروني شدن مذهب و انجام فرايض ديني انديشيده شود. داشتن انگيزه ي پرستش خداوند و ارتباط با او و نيز انجام عبادت يا نماز با رفتار ازخودگذشتگي همبسته است و براي تقويت ازخودگذشتگي بايد اين انگيزه و به خصوص انجام اعمال مذهبي (نماز) را تقويت نمود. تحقيق حاضر به بررسي تاثير انگيزه هاي عبادت و انجام نماز بر تمايل به ايثارگري محدود شده بود و در آن براي جمع آوري اطلاعات از ابزارهاي خودسنجي استفاده شد. با توجه به محدوديت ابزارهاي خودسنجي مورد استفاده در اين پژوهش و نيز عدم بررسي تاثير مستقيم و تعاملي ساير عوامل بر ايثارگري، پيشنهاد مي شود كه در تحقيقات آينده عوامل ديگري نظير علاقه به ميهن و يا شرايط خانوادگي نيز مورد بررسي قرار گيرد و در ضمن از ابزارهاي ديگري براي سنجش ايثارگري و يا اعتقادات مذهبي استفاده گردد. ابزارهايي كه شاخص هاي عيني تري براي سنجش فراهم مي كنند فهرست منابع منابع فارسي: - آرين، خديجه (1380). رابطه ي دين داري و روان درستي، چكيده ي مقالات ، اولين همايش بين المللي نقش دين در بهداشت روان، معاونت پژوهشي دانشگاه علوم پزشكي و خدمات درماني ايران. - اعرابي، حسين (1385)، روان شناسي ايثار، http://www.shahed.isaar.ir/?page=marticle&id=22 - بردستاني، عذرا (1383). بررسي تاثير باورهاي مذهبي بر رفتار نوع دوستانه و سازگاري تحصيلي در دانش آموزان سال آخر دوره ي متوسطه، پايان نامه ي ارائه شده به دانشگاه شيراز، شيراز، دانشكده ي علوم تربيتي و روان شناسي. - جوكار، بهرام و حسين چاري، مسعود (1380). بررسي رابطه ي ميزان پايبندي به اعمال عبادي و سبك هويت، چكيده ي مقالات، ارائه شده در اولين همايش بين المللي نقش دين در بهداشت روان، تهران: 27 تا 30 فروردين 1380. - جعفري هرندي، محمد (1385). ايثار در سنت معصومين، http://www.navideshahed.com/?page=marticle&id=61 منابع انگليسي: - Baier, C. J., & Wright, B. R. E. (2001). A meta-analysis of the effect of religion on crime, Journal of Research in Crime and Delinquency, 38, 3-21. -Ball, J., Armistead, L., & Austin, B. J. (2003). The relationship between religiosity and adjustment among African – American female urban adolescents, Journal of Adolescence, 26, 431 – 446. - Batson, C. D., Floyd, R. B., Meyer, J. M., & Winner, A. L.(1999). And who is my neighbor?: Intrinsic religion as a source of universal compassion, Journal for the Scientific Study of Religion, 38, 31-41. - Batson, C. D., Schoenrad, P. & Ventis, W.(1993). Religion and the Individual: A Social- psychological Perspective, New York: Oxford University Press. -Bergin, C, Talley, S., & Hamer, L. (2003). Personal behaviors of young Adolescent: A focus group study, Journal of Adolescence, 26, 13-32. - Bibby, R. W., & Posterski, D. C. (1992). Teen Trends: A Nation in Motion, Toronto: Stoddard. - Eisenberg, N. (1983). The socialization and development of empathy and prosocial behavior, Arizona State University, Special Report. - Lefrancois, J. R. (1995). Theories of Human Learning, 3rd edition, University of Alberta. - Schluderman, E. H., Schluderman, S. M., & Huynh, C. (2000). Religiosity, prosocial values, and adjustment among students in Canada, Journal of Beliefs and Values, 21(1). - Spilka, B., Hood, G., Hunsberger, B., & Gorsuch, R. (2003). The Psychology and Religion: An Empirical Approach, 3rd edition, New York; Guilford press. - Thomas, D. L., & Carver, C. (1990). Religion and adolescent social competence. In T.P. Gullotta, G. R. Adams, & R. Montemayor. (Eds.). Developing social competency in adolescence, Advances in Adolescence Development, 3, Newbury Park, CA: Sage, PP: 195-219.

نويسنده:دكتر محبوبه فولاد چنگ عضو هيأت علمي دانشگاه شيراز